เทศกาลเช็งเม้งในเม็กซิโก

“วันผู้วายชนม์” (Dia de los Muertos) ฟังแล้วอาจดูน่ากลัว แต่จริงแล้วเป็นเทศกาลรื่นเริงที่เต็มไปด้วยสีสันและเสียงเพลงอันเป็นเอกลักษณ์ของประเทศเม็กซิโก

วันผู้วายชนม์ตรงกับวันที่ 2 พฤศจิกายน ของทุกปี โดยผู้คนจะเริ่มฉลองกันตั้งแต่วันที่ 31 ตุลาคม เทศกาลนี้คล้าย ๆ กับเทศกาลเชงเม้งของคนจีน เป็นการรำลึกถึงสมาชิกครอบครัวที่แม้ไม่ได้อยู่กับเราแล้ว แต่ยังอยู่ในความทรงจำ และเชื่อกันว่าในช่วงสัปดาห์ของผู้วายชนม์ วิญญาณของพวกเขาจะกลับมาที่โลกอีกครั้ง จึงเป็นโอกาสให้ครอบครัวได้รวมญาติและฉลองร่วมกัน ด้วยเหตุนี้ ชาวเม็กซิกันจึงจัดตั้งโต๊ะไหว้บรรพบุรุษ หรือ ofrenda ที่สุสาน (หรือบางครอบครัวก็ตั้งโต๊ะที่บ้าน) ซึ่งมีรูปภาพของสมาชิกครอบครัวคนนั้น ๆ พร้อมกับอาหารและเครื่องดื่ม และประดับด้วยดอกดาวเรือง ซึ่งชาวเม็กซิกันเชื่อว่าเป็นดอกไม้ที่จะช่วยนำดวงวิญญาณกลับมาเยี่ยมครอบครัว

โต๊ะไหว้บรรพบุรุษ (ofrenda) ประดับด้วยดอกดาวเรือง (cempasúchil) เรียงเป็นประตูทางโค้ง – ประตูที่เชื่อมต่อระหว่างพิภพของคนเป็นกับคนตาย และสว่างไสวด้วยแสงเทียนที่ช่วยนำทาง

หัวกะโหลก (calavera) เป็นสัญลักษณ์สำคัญในเทศกาลนี้ มีทั้งที่เป็นของตกแต่งโต๊ะไหว้ที่ทำจากดินเผา ...

                                                                ... และแบบที่กินได้ซึ่งทำจากน้ำตาล

ขนมปังผู้วายชนม์ (pan de muerto) เป็นขนมปังที่มีเนื้อคล้าย ๆ ขนมฝรั่งกุฎีจีน คือ กรอบ ร่วน และโรยหน้าด้วยน้ำตาล ทำเป็นรูปทรงกลมและตกแต่งให้มีลายกระดูกวางอยู่ด้านบน เป็นขนมปังยอดฮิตของชาวเม็กซิกันในช่วงฤดูการฉลองวันผู้วายชนม์ ทานคู่กับนมช็อคโกแลตร้อน หรือน้ำนมข้าวโพด

กระดาษแกะลาย (papel picado) เป็นงานฝีมือที่ใช้ตกแต่งตามช่วงเทศกาลต่าง ๆ ในเม็กซิโก ทั้งปีใหม่ วันสำคัญทางศาสนา วันชาติ วันผู้วายชนม์ วันเกิด และงานเลี้ยงต่าง ๆ

ตลอดสัปดาห์ของการจัดเทศกาลผู้วายชนม์ จะพบเห็นผู้คนแต่งหน้าลายกะโหลกออกมาบนท้องถนน ซึ่งมีกิจกรรมอย่างคึกคัก ทั้งการเดินขบวนพาเหรด ปิดถนนขี่จักรยาน การแสดงงานศิลปะ การประกวดแต่งหน้า ฯลฯ ทำให้วันผู้วายชนม์เป็นหนึ่งในเทศกาลที่ยิ่งใหญ่ที่สุดและมีชื่อเสียงที่สุดของเม็กซิโก

การฉลองเทศกาล “เช็งเม้ง” อย่างสนุกสนาน สะท้อนถึงเอกลักษณ์ของชาวลาตินอเมริกาและชาวเม็กซิกันสองอย่าง คือ ความสำคัญของสถาบันครอบครัว และความรักสนุก จนทำให้เกิดประเพณีการรำลึกถึงผู้บรรพบุรุษและผู้ล่วงลับอย่างมีสีสันและเป็นที่โด่งดังไปทั่วโลก ถึงขั้นได้รับการขึ้นทะเบียนเป็นมรดกทางวัฒนธรรมโดยองค์การการศึกษา วิทยาศาสตร์ และวัฒนธรรม ของสหประชาชาติ (UNESCO) เมื่อปี 2551

หากใครเคยดูเจมส์บอนด์ภาคล่าสุด “Spectre” (2558) ก็คงจะจำกันได้ถึงฉากเปิดของภาพยนต์ที่เจมส์บอนด์เดินอยู่ท่ามกลางพาเหรดหัวกะโหลกในกรุงเม็กซิโก ใครจะไปนึกว่าวันนึงสายลับ 007 ในตำนานจะมาร่วมเทศกาล Dia de Los Muertos กับเขาด้วย และที่สำคัญ ภาพยนตร์เจมส์บอนด์นี้ทำให้ชาวเมืองกรุงเรียกร้องว่าอยากให้มีพาเหรดแบบนี้ในชีวิตจริง จนในปีต่อมา (2559) ได้มีการนำพาเหรดจากหนังเจมส์บอนด์ออกมาเดินและจัดต่อเนื่องมาจนปีนี้ซึ่งเป็นปีที่ 3 และดูเหมือนพาเหรดได้รับความนิยมมากขึ้นเรื่อย ๆ ทุกปี                                         

นอกจากเจมส์บอนด์แล้ว ระยะหลังก็ยังมีภาพยนต์แอนิเมชั่นเกี่ยวกับวันผู้วายชนม์ออกมาอีก 2 เรื่อง นั่นก็คือ The Book of Life (El Libro de la Vida) เมื่อปี 2557 และเรื่อง Coco เมื่อปี 2560 ซึ่งทั้งสองเป็นเรื่องราวของคนเป็นที่หลุดไปอยู่ในโลกของคนตายและการผจญภัยโดยมีเหล่าบรรพบุรุษคอยช่วยเหลือ

สิ่งหนึ่งที่โดดเด่นจากทั้งภาพยนตร์เจมส์ บอนด์ และการ์ตูนแอนิเมชั่นทั้งสอง คือ หัวกะโหลกที่เต็มไปด้วยลวดลายและสีสัน ซึ่งถือว่าเป็นจุดเด่นอย่างหนึ่งของวัฒนธรรมเม็กซิกันที่มองหัวกะโหลกด้วยอารมณ์ขันและสนุกสนาน สามารถใช้เป็นลายบนเสื้อผ้า กระเป๋า ของตกแต่งบ้าน และสามารถมอบเป็นของขวัญให้กันได้

                                                     แกลเลอรี่กลางแจ้ง จัดแสดงศิลปะหัวกะโหลก บนถนน Reforma

                                                             หัวกะโหลกเป็นหนึ่งในลายยอดนิยมบนเสื้อยืด

                                                      การตกแต่งในช่วงเทศกาลวันผู้วายชนม์ ณ ศาลากลาง รัฐ Puebla

ในช่วงเทศกาลจะมีกิจกรรมตามที่สาธารณะต่าง ๆ ไม่ว่าจะเป็นการแสดงงานศิลปะบนท้องถนน หรือการปิดถนนให้ประชาชนออกมาขี่จักรยานโดยแต่งหน้าตามคอนเซปต์ผู้วายชนม์

********************************************

  บทความโดย     พงศ์สิน เทพเรืองชัย 

  ภาพถ่ายโดย     พงศ์สิน เทพเรืองชัย,  ทิพาพร อรรถศิวานนท์